Szkoła, jak każdy zakład pracy boryka się z absencją pracowników, która w tym przypadku nabiera szczególnego znaczenia, bowiem za nauczycielem stoją uczniowie, którym podczas jego nieobecności należy zapewnić opiekę nad uczniami i kontynuację zajęć lekcyjnych wynikających z tygodniowego planu nauczania. A zatem w przypadku nieobecności nauczyciela w pierwszej kolejności działania dyrektora szkoły powinny zmierzać do szybkiego rozpoznania sytuacji i zapewnienia opieki uczniom. Zgodnie z zapisami Karty Nauczyciela dyrektor szkoły sprawuje bowiem opiekę nad dziećmi i młodzieżą uczącą się w szkole, a także jest odpowiedzialny w szczególności za dydaktyczny i wychowawczy poziom szkoły oraz za zapewnienie odpowiednich warunków organizacyjnych do realizacji zadań dydaktycznych i opiekuńczo-wychowawczych szkoły (art. 7 ust. 1 oraz ust. 2 pkt 1 i 5). Zapisy Karty Nauczyciela w przypadku konieczności zorganizowania zastępstwa za nieobecnego nauczyciela umożliwiają dyrektorowi różne rozwiązania. Dyrektor szkoły może powierzyć nauczycielowi tej szkoły realizację doraźnego zastępstwa lub przydzielić godziny ponadwymiarowe na czas absencji lub zatrudnić innego nauczyciela na podstawie umowy o pracę na czas określony na zastępstwo za nieobecnego nauczyciela. Podjęcie decyzji w sprawie wyboru jednej z tych form zastępstwa nieobecnego nauczyciela należy do kompetencji dyrektora szkoły/placówki.

Konieczność powoływania godzin doraźnych zastępstw pojawia się wówczas, gdy w sytuacji nieobecności nauczyciela zajęcia z uczniami, zapewniając im niezbędną opiekę, musi poprowadzić inny nauczyciel, który zgodnie z planem nie prowadzi w tym czasie innych zajęć. Przydzielenie godzin doraźnych zastępstw ma na celu przede wszystkim zapewnienie opieki uczniom oraz normalnego trybu pracy szkoły. W tej sytuacji nie jest istotne, czy godziny będą realizowane przez nauczyciela, który posiada kwalifikacje do realizacji zajęć na danym zastępstwie. W takiej sytuacji nie ma również obowiązku realizacji podstawy programowej z danego przedmiotu. Podkreślić należy jeszcze raz, że sensem powołania godzin doraźnego zastępstwa jest spełnienie wymogu sprawowania przez szkołę funkcji opiekuńczej w stosunku do powierzonych jej uczniów. Oczywiście zastępstwa powinny być tak przydzielone przez dyrektora szkoły, aby zostały wykorzystane efektywnie, bowiem nauczyciel za taką godzinę otrzymuje wynagrodzenie. Za godziny doraźnych zastępstw, tak jak za godziny ponadwymiarowe, wynagrodzenie wypłaca się według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela, z uwzględnieniem dodatków za warunki pracy. Tak więc, każda godzina doraźnego zastępstwa powinna być wynagradzana dodatkowo. 

Z zapisów Karty Nauczyciela nie wynika, aby wymagana była zgoda nauczyciela na przydzielenie mu godzin zastępstw doraźnych. Regulacja art. 35 ust. 2a wskazuje, że przez godzinę doraźnego zastępstwa rozumie się przydzieloną nauczycielowi godzinę zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych, a zatem godzina ta jest przydzielona w ramach polecenia służbowego wydanego nauczycielowi przez dyrektora szkoły lub jego zastępcę. Samo przydzielenie zastępstwa nie musi następować w żadnej szczególnej formie. Przepisy Karty Nauczyciela i Kodeksu pracy nie nakazują wydania polecenia służbowego w pisemnej formie. Jeśli nic innego nie wynika ze statutu szkoły lub obowiązujących w niej regulaminów, wystarczające jest ustne poinformowanie o fakcie i terminie przydzielenia zastępstwa na lekcji za nieobecnego kolegę lub w formie zwyczajowo przyjętej w szkole (np. poprzez e-dziennik lub wywieszenie informacji na tablicy informacyjnej w pokoju nauczycielskim). Nie ulega jednak wątpliwości, że takie polecenie powinien nauczyciel otrzymać w terminie i w sposób umożliwiający mu należyte wywiązanie się z obowiązku poprowadzenia dodatkowych zajęć. 

Jeżeli jednak zaistnieje konieczność długotrwałego przydzielania godzin doraźnych zastępstw należy dołożyć wszelkich starań, aby zajęcia prowadzone były przez nauczycieli posiadających odpowiednie kwalifikacje, bowiem w tym wypadku powinno się przede wszystkim zadbać o interes uczniów. Wówczas dyrektor szkoły może rozważyć przydzielenie godzin zajęć nieobecnego nauczyciela jako godziny ponadwymiarowe innym nauczycielom lub zatrudnić na podstawie art. 10 ust. 7 Karty Nauczyciela innego nauczyciela na zastępstwo. Godziny ponadwymiarowe przydziela się wyłącznie nauczycielom posiadającym kwalifikacje do prowadzonych zajęć. W związku z tym realizacja podstawy programowej będzie odbywała się zgodnie z planem. Nauczyciel może być zobowiązany do odpłatnej pracy w godzinach ponadwymiarowych zgodnie z posiadaną specjalnością, jeżeli podyktowane jest to koniecznością realizacji programu nauczania lub zapewnienia opieki. Praca w godzinach ponadwymiarowych może być przydzielona nauczycielowi bez jego zgody w wymiarze nie wyższym niż 1/4 tygodniowego wymiaru zajęć, a za jego zgodą nie może przekraczać 1/2 tego wymiaru. 

Z praktyki szkolnej wynika, że w szkołach mają miejsce również tzw. „zastępstwa koleżeńskie” za nieobecnego nauczyciela, które polegają na wzajemnym, nieodpłatnym zastępowaniu się umawiających się nauczycieli. Aktualnie obowiązujące przepisy prawa, o których była wyżej mowa, nie regulują w żaden sposób powyższych kwestii. Jeśli zatem w szkole funkcjonuje taka praktyka, to całkowita odpowiedzialność za takie działania spada na barki dyrektora i poszczególnych nauczycieli. 

Wracając jednak do kwestii zastępstw doraźnych, to należy również zauważyć, że przepisy prawa nie nakładają na dyrektora szkoły obowiązku opracowania regulaminu przydzielania doraźnych zastępstw nauczycielom. W myśl zapisów art. 30 ust. 6 Karty Nauczyciela organ prowadzący szkołę będący jednostką samorządu terytorialnego, uwzględniając przewidywaną strukturę zatrudnienia, określa dla nauczycieli poszczególnych stopni awansu zawodowego, w drodze regulaminu m.in. szczegółowe warunki obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw. Powyższy regulamin podlega uzgodnieniu ze związkami zawodowymi zrzeszającymi nauczycieli. Gdyby w tym regulaminie organ prowadzący nałożył na dyrektorów szkół obwiązek opracowania regulaminu przydzielania godzin doraźnych zastępstw, to wtedy taki regulamin należałoby opracować. 

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (tekst jedn.: Dz. U. z 2019 r. poz. 2215).

Bożena Browarczyk

14-01-2020