Nauczanie domowe jako sposób na spełniane obowiązku szkolnego poza szkołą

Co roku, z początkiem września, kilka milionów dzieci i młodzieży rozpoczyna naukę lub kolejny jej etap w różnych typach szkół. Jest to konsekwencją ustawowego zapisu określonego w art. 35 ust. 1 ustawy Prawo oświatowe. Stanowi on, że nauka jest obowiązkowa do ukończenia 18 roku życia. W tym czasie dzieci podlegają obowiązkowemu rocznemu przygotowaniu przedszkolnemu, obowiązkowi szkolnemu oraz obowiązkowi nauki. Ponieważ spośród kilkumilionowej rzeszy uczniów, najwięcej

z nich objętych jest obowiązkiem szkolnym, tej grupie poświęcimy dalszą część opracowania. Trzeba mieć przy tym na uwadze, że większość regulacji prawnych, o których będzie dalej mowa odnosi się zarówno do obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego jak i obowiązku nauki.

Zgodnie z przepisami ustawy obowiązek szkolny dziecka rozpoczyna się z początkiem roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 7 lat, oraz trwa do ukończenia szkoły podstawowej, nie dłużej jednak niż do ukończenia 18 roku życia. Spełnia się go przez uczęszczanie do szkoły podstawowej publicznej albo niepublicznej. Obowiązek ten może być również spełniany przez uczęszczanie do szkoły:

1) za granicą, w tym na podstawie umów międzynarodowych lub porozumień o współpracy bezpośredniej zawieranych przez szkoły, jednostki samorządu terytorialnego i organy administracji rządowej lub w ramach programów edukacyjnych Unii Europejskiej;

2) przy przedstawicielstwie dyplomatycznym innego państwa w Polsce;

3) do szkoły lub zespołu szkół w Polsce oraz przy przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych i przedstawicielstwach wojskowych Rzeczypospolitej Polskiej, które prowadzą kształcenie dzieci obywateli polskich czasowo przebywających za granicą zgodnie z podstawą programową kształcenia ogólnego (art. 35 ust. 2, art. 36 ust. 8, 10, 11).

Wszystkie wymienione wyżej możliwości wiążą się każdorazowo z uczęszczaniem do różnego rodzaju szkół w Polsce lub za granicą. Ustawa dopuszcza jednak możliwość spełniania obowiązku szkolnego również poza szkołą. Możliwość taką zawiera przepis art. 37 cytowanej ustawy. Zgodnie z jego treścią dyrektor szkoły podstawowej, do której dziecko zostało przyjęte, na wniosek rodziców, może zezwolić, w drodze decyzji, na spełnianie przez dziecko obowiązku szkolnego poza szkołą. Zezwolenie takie może być wydane przed rozpoczęciem roku szkolnego albo nawet w trakcie roku szkolnego. Całą procedurę rozpoczyna wniosek rodzica skierowany do dyrektora. Do wniosku o wydanie zezwolenia należy dołączyć oświadczenie rodziców o zapewnieniu dziecku warunków umożliwiających realizację podstawy programowej obowiązującej na danym etapie edukacyjnym, a także zobowiązanie do przystępowania w każdym roku szkolnym przez dziecko spełniające obowiązek szkolny do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych. W aktualnym stanie prawnym nie jest wymagana opinia publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej. Ponadto uchylony został warunek, zgodnie z którym dziecko musiało zamieszkiwać na terenie województwa, w którym znajduje się szkoła, do której zostało przyjęte. Odstąpienie od tych dwóch warunków znacznie uprościło proces wydawania przez dyrektora decyzji zezwalającej na spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą. Ma to również wpływ na zwiększone zainteresowania rodziców tą formą spełniania obowiązku szkolnego przez ich dzieci. Następstwem wydania przedmiotowego zezwolenia jest to, że uczeń nie uczęszcza na zajęcia szkolne, a ciężar jego edukacji spoczywa na barkach rodziców. Z tego też powodu ten sposób realizacji obowiązku szkolnego określa się zwykle terminem „nauczanie domowe”. Oczywistym więc jest, że nauczyciele szkoły, której dyrektor wydał zezwolenie nie prowadzą z uczniem w nauczaniu domowym żadnych zajęć edukacyjnych. Nie wystawiają mu również żadnych ocen bieżących i nie są zobowiązani do bieżącej kontroli jego postępów w nauce. W tym kontekście trzeba wyraźnie podkreślić, że nie należy nauczania domowego kojarzyć z nauczaniem indywidualnym, które odbywa się w zupełnie innych ramach prawnych.

Jak więc przebiega ocenianie i klasyfikowanie ucznia w nauczaniu domowym?

Zgodnie z przepisami ustawy roczna i końcowa klasyfikacja ucznia spełniającego obowiązek szkolny poza szkołą odbywa się zgodnie z przepisami rozdziału 3a ustawy o systemie oświaty. Występują jednak w tym zakresie istotne różnice w porównaniu z uczniami uczęszczającymi na co dzień do szkoły. Uczeń spełniający obowiązek szkolny poza szkołą uzyskuje bowiem roczne oceny klasyfikacyjne na podstawie rocznych egzaminów klasyfikacyjnych z zakresu części podstawy programowej obowiązującej na danym etapie edukacyjnym, uzgodnionej na dany rok szkolny z dyrektorem szkoły. Tu przypomnijmy, że tej treści oświadczenie rodzice załączyli do wniosku. Egzaminy klasyfikacyjne są przeprowadzane przez szkołę, której dyrektor zezwolił na spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą. Przeprowadza się je zgodnie z art. 44l ustawy o systemie oświaty i przepisami wydanymi na podstawie art. 44zb ustawy o systemie oświaty. Egzaminy przeprowadza się więc nie później niż w dniu poprzedzającym dzień zakończenia rocznych zajęć dydaktyczno-wychowawczych. Terminy egzaminów uzgadnia się z uczniem i jego rodzicami. Jeśli uczeń z przyczyn usprawiedliwionych nie przystąpił do egzaminu klasyfikacyjnego w ustalonym uprzednio terminie, to może przystąpić do niego w dodatkowym terminie wyznaczonym przez dyrektora szkoły. Jest to tym bardziej istotne, że jeżeli uczeń z przyczyn nieusprawiedliwionych nie przystąpił do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych, albo nie zdał ich, to następuje cofnięcie wydanego zezwolenia, tym samym nie uzyskuje promocji do klasy programowo wyższej lub nie kończy szkoły. Choć uczeń w nauczaniu domowym jest zobowiązany realizować postawę programową ze wszystkich obowiązkowych zajęć edukacyjnych przewidywanych w ramowym planie dla danego typu szkoły, to jednak nie zdaje egzaminów ze wszystkich zajęć edukacyjnych objętych ramowym planem nauczania dla danego typu szkoły. Zgodnie z § 15 ust. 4 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 lutego 2019 r. w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych (Dz. U. z 2019 r. poz. 373 ze zm.) dla ucznia spełniającego obowiązek szkolny poza szkołą, nie przeprowadza się egzaminów klasyfikacyjnych z:

obowiązkowych zajęć edukacyjnych: plastyki, muzyki, techniki i wychowania fizycznego oraz
dodatkowych zajęć edukacyjnych.

Uczniowi takiemu nie ustala się również oceny zachowania. W konsekwencji brak jest zatem możliwości uzyskania przez takiego ucznia rocznych ocen klasyfikacyjnych z tych przedmiotów.Kwestia ta wzbudza wiele pytań i wątpliwości, szczególnie w kontekście wydawania świadectw promocyjnych i ukończenia szkoły. Zważywszy jednak na fakt, że uczeń spełniający obowiązek szkolny poza szkołą uzyskuje roczne oceny klasyfikacyjne na podstawie rocznych egzaminów klasyfikacyjnych, a z ww. przedmiotów takich egzaminów w jego przypadku nie przeprowadza się, to nie będzie tych ocen również na świadectwie i w arkuszu ocen. To właśnie na pierwszej stronie arkusza ocen zamieszcza się informację o spełnianiu przez ucznia obowiązku szkolnego poza szkołą. Uczeń w nauczaniu domowym może również otrzymać świadectwo z wyróżnieniem, jeśli w wyniku klasyfikacji rocznej uzyskał z obowiązkowych zajęć edukacyjnych średnią rocznych ocen klasyfikacyjnych co najmniej 4,75 (§ 18 ust. 5 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 lutego 2019 r. w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych).

Przepisy określają ponadto przypadki, w jakich dochodzi do cofnięcia zezwolenia (art. 37 ust. 8). Cofnięcie wydanego zezwolenia następuje więc:

na wniosek rodziców;
jeżeli uczeń z przyczyn nieusprawiedliwionych nie przystąpił do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych, albo nie zdał rocznych egzaminów klasyfikacyjnych;
w razie wydania zezwolenia z naruszeniem prawa.

Mimo, że przepisy nie formułują tego wprost, to należy przyjąć, że wydane zezwolenie przestaje obowiązywać również w przypadku przeniesienia ucznia do innej szkoły. Wynika to m.in. z faktu że zezwolenie wydaje dyrektor szkoły, do której uczeń został przyjęty. Ponadto, o czym już była mowa, uczeń w nauczaniu domowym uzyskuje roczne oceny klasyfikacyjne na podstawie egzaminów klasyfikacyjnych, które przeprowadza szkoła, której dyrektor zezwolił na spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą. Nie jest więc możliwe, by uczeń przyjęty do innej szkoły, zdawał egzaminy klasyfikacyjne w szkole, do której uprzednio uczęszczał, a obecnie nie jest jej uczniem. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, by zezwolenie zostało wydane ponownie przez dyrektora szkoły, do której dziecko przeszło.

Brak ocen klasyfikacyjnych z plastyki, muzyki, techniki i wychowania fizycznego oraz dodatkowych zajęć edukacyjnych staje się szczególnie dotkliwy w sytuacji, gdy uczeń po okresie nauczania domowego powraca do nauki stacjonarnej w szkole do klasy programowo najwyższej. Gdyby więc zdarzyło się, że uczeń realizujący obowiązek szkolny poza szkołą powróci do szkoły to w klasie programowo najwyższej, będzie musiał uzyskać pozytywne oceny klasyfikacyjne ze wszystkich obowiązkowych zajęć edukacyjnych wynikających z ramowego planu dla szkoły podstawowej. W tej sytuacji należałoby zastosować przepisy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 sierpnia 2019 r. w sprawie szczegółowych warunków przechodzenia ucznia ze szkoły publicznej, publicznej szkoły artystycznej, szkoły niepublicznej lub niepublicznej szkoły artystycznej o uprawnieniach publicznej szkoły artystycznej, do szkoły publicznej innego typu albo szkoły publicznej tego samego typu (Dz. U. z 2019 r. poz. 1641).

Ustawodawca zadbał również o prawne możliwości zapewnienia współpracy ze szkołą macierzystą rodzicom i uczniom realizującym nauczanie domowe. W myśl art. 37 ust. 7 ustawy uczeń spełniający obowiązek szkolny lub obowiązek nauki poza szkołą, a także rodzic takiego ucznia, może korzystać ze wsparcia szkoły, której dyrektor wydał zezwolenie obejmującego:

prawo uczestniczenia w szkole w:
dodatkowych zajęciach edukacyjnych,
zajęciach rewalidacyjnych dla uczniów niepełnosprawnych,
zajęciach prowadzonych w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej;
zajęciach rozwijających zainteresowania i uzdolnienia uczniów, w szczególności w celu kształtowania ich aktywności i kreatywności;
zajęciach z zakresu doradztwa zawodowego;

zapewnienie dostępu do:

podręczników, materiałów edukacyjnych i materiałów ćwiczeniowych oraz
pomocy dydaktycznych służących realizacji podstawy programowej znajdujących się w zasobach szkoły - w porozumieniu z dyrektorem tej szkoły;

udział w konsultacjach umożliwiających przygotowanie do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych.

Uczeń spełniający obowiązek szkolny poza szkołą powinien być ponadto przypisany do konkretnego oddziału w szkole, której dyrektor wydał zezwolenie.

Z możliwości realizacji obowiązku szkolnego poza szkołą mogą skorzystać również uczniowie posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na niepełnosprawność intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym. Uczniowie ci nie mają jednak obowiązku zdawania egzaminów klasyfikacyjnych, tak jak to się dzieje w przypadku uczniów w normie intelektualnej. Z tego również powodu ich rodzice nie muszą dołączać do wniosku zobowiązania do przystępowania w każdym roku szkolnym przez dziecko spełniające obowiązek szkolny poza szkołą do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych. Jak już wspomniano klasyfikacja roczna i końcowa każdego ucznia spełniającego obowiązek szkolny poza szkołą odbywa się zgodnie z przepisami rozdziału 3a ustawy o systemie oświaty, a więc uczniowi temu należałoby ustalić roczne oceny klasyfikacyjne. W tym miejscu należy zauważyć, że w myśl art. 44f ust. 7 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe, w przypadku uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na niepełnosprawność intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym klasyfikacji śródrocznej i rocznej dokonuje się z uwzględnieniem ustaleń zawartych w indywidualnym programie edukacyjno-terapeutycznym. Wydaje się więc, że dyrektor szkoły, który wydal zezwolenie, i zatrudnieni w szkole nauczyciele powinni otrzymać od rodziców ucznia informacje na temat stopnia realizacji przez ucznia podstawy programowej z uwzględnieniem ustaleń zawartych w indywidualnym programie edukacyjno-terapeutycznym. Szczegóły tej współpracy należałoby określić jeszcze przed wydaniem zezwolenia. W oparciu o uzyskane informacje należy sporządzić dla ucznia roczne klasyfikacyjne oceny opisowe i wydać świadectwo promocyjne.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2021 r. poz. 1082),
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn.: Dz. U. z 2021 r. poz. 1915),
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 lutego 2019 r. w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych (Dz. U. z 2019 r. poz. 373),
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz. U. z 2019 r. poz. 639 ze zm.),
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2019 r. w sprawie świadectw, dyplomów państwowych i innych druków (Dz. U. z 2019 r. poz. 1700 ze zm. 1780),
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 lutego 2019 r. w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych (Dz. U. z 2019 r. poz. 373),
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 sierpnia 2019 r. z dnia 21 sierpnia 2019 r. w sprawie szczegółowych warunków przechodzenia ucznia ze szkoły publicznej, publicznej szkoły artystycznej, szkoły niepublicznej lub niepublicznej szkoły artystycznej o uprawnieniach publicznej szkoły artystycznej, do szkoły publicznej innego typu albo szkoły publicznej tego samego typu (Dz. U. z 2019 r. poz. 1641).

Bożena Browarczyk

07-11-2021