Monitorowanie realizacji podstawy programowej to zadanie nauczyciela i dyrektora. Działania te, ich jakość, sposób realizowania i dokumentowania są przedmiotem nadzoru pedagogicznego wewnętrznego i zewnętrznego oraz autoewaluacji.

Jak więc skutecznie przeprowadzić ten proces, aby pozyskać wiarygodne informacje o przebiegu pracy w szkole i uzyskiwanych efektach cząstkowych, co stanowi istotę tego działania?

Odpowiedzi na to pytanie należy poszukiwać w kilku aktach prawnych. Po pierwsze w rozporządzeniach definiujących podstawę programową, która w zależności od typu instytucji edukacyjnej określa  podstawę programową wychowania przedszkolnego, kształcenia ogólnego i kształcenia w zawodach szkolnictwa branżowego. Podstawa programowa kształcenia ogólnego określa obowiązujący w całej Polsce jednolity wykaz treści kształcenia (celów, tematyki, procedur osiągania wspomnianych celów, efektów edukacyjnych). Nowa podstawa programowa kształcenia w zawodach szkolnictwa branżowego obowiązująca od 1 września 2019 r. różni się od dotychczasowej przede wszystkim strukturą i zakresem treści. Nowy dokument uwzględnia kryteria weryfikacji efektów kształcenia, czyli opisane są w nim wymagania, które potwierdzą osiągnięcie efektów kształcenia w danym zawodzie. W obu dokumentach odnajdziemy treści sprzyjające rozwojowi dzieci/uczniów, a także zalecane warunki jej realizacji.

W preambule do podstawy programowej kształcenia ogólnego zapisano, iż „Działalność edukacyjna szkoły określona jest przez:

1) szkolny zestaw programów nauczania;

2) program wychowawczo-profilaktyczny szkoły.

Szkolny zestaw programów nauczania oraz program wychowawczo-profilaktyczny szkoły tworzą spójną całość i muszą uwzględniać wszystkie wymagania opisane w podstawie programowej. Ich przygotowanie i realizacja są zadaniem zarówno całej szkoły, jak i każdego nauczyciela.”.

A zatem już w wyżej wymienionych dokumentach zawarto informację w jakich obszarach szkoły należy doszukiwać się realizacji podstawy programowej, i jest to oczywiście działalność dydaktyczna, ale również wychowawcza i opiekuńcza. Ponadto zmiany w zewnętrznym świecie, na rynku pracy, w gospodarce, polityce, kulturze czy nawet relacjach międzyludzkich powodują konieczność uczenia się kompetencji, których poprzednie pokolenia nie potrzebowały w takim stopniu, jak te wchodzące dzisiaj w dorosłe życie. Dla przyszłego sukcesu indywidualnego i społecznego uczniowie powinni nabywać kompetencje określone w podstawie programowej.

Kolejny ważny akt prawny, który podkreśla istotę monitorowania podstawy programowej to rozporządzenie MEN w sprawie wymagań wobec szkół i placówek. Monitorowanie efektów jej wdrażania wpisane jest w treść wymagania: Uczniowie nabywają wiadomości i umiejętności określone w podstawie programowej, stanowiącego załącznik do rozporządzenia. Zapisy ww. wymagania wskazują na obowiązek monitorowania i analizowania osiągnięć każdego ucznia w szkole lub placówce, z uwzględnieniem jego możliwości rozwojowych, a następnie formułowania i wdrażania wniosków z tych analiz.

Dyrektor szkoły jest zobowiązany uwzględnić w planie nadzoru pedagogicznego opracowywanym na dany rok szkolny podstawowe kierunki realizacji polityki oświatowej wyznaczone przez MEN. W ustalonych kierunkach na rok szkolny 2019/2020 dwa punkty dotyczą odpowiednio wdrażania nowej podstawy programowej kształcenia ogólnego w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych oraz nowych podstaw programowych kształcenia w zawodach szkolnictwa branżowego. Znajduje to wyraz oczywiście w tematyce zaproponowanej przez ministerstwo do realizacji w ramach ewaluacji zewnętrznych oraz monitorowania. A zatem działania szkoły obejmujące monitorowanie podstawy programowej stają się zadaniem priorytetowym na nadchodzący rok szkolny.

Jak tego dokonać?

Z powyższych informacji wynika, że realizacja podstawy programowej powinna odbywać się w każdym aspekcie szkolnego życia. W związku z tym monitorowanie postrzegane jako działania prowadzone w szkole lub placówce obejmujące zbieranie i analizę informacji o działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkoły lub placówki w tym wypadku może odbywać się w następujących zakresach:

• Monitorowanie realizacji treści z podstawy programowej – m.in. poprzez odniesienie się do wymagań ogólnych, szczegółowych i treści nauczania zawartych w podstawie programowej, a także uwzględnienie stopnia dostosowania tych treści do możliwości edukacyjnych uczniów, m.in. przystępności, stopniowania trudności, a także analizy tempa i częstotliwości realizowania określonych treści.
• Monitorowanie efektów – próba potwierdzenia, czy i w jakim zakresie uczniowie osiągnęli przewidywane efekty na poszczególnych jej etapach edukacyjnych i na jego zakończeniu, mierzona przede wszystkim na podstawie wyników sprawdzianów, prac klasowych, egzaminów, ale również sukcesów w konkursach, zawodach i olimpiadach.
• Monitorowanie gospodarowania czasem edukacyjnym - zgodne z rozporządzeniem MEN w sprawie ramowych planów nauczania, czyli odniesienie się do ilościowej realizacji zajęć edukacyjnych w danym roku szkolnym, w oparciu o zapisy tematów lekcji w dziennikach lekcyjnych.
• Monitorowanie warunków i sposobu realizacji treści w oparciu o Warunki i sposoby realizacji zawarte w podstawie programowej – ocena skuteczności procesu kształcenia i wychowania uwzględniająca realizację ww. treści, a w tym, np. wyposażenie sali lekcyjnej, pracowni przedmiotowych, sal gimnastycznych oraz wykorzystywanie celowo dobranych środków dydaktycznych.

W zależności od obszaru poddanego monitorowaniu informację na dany temat możemy pozyskać stosując m.in.

1. obserwację (ciągła/czasowa/indywidualna/grupowa – z wykorzystaniem arkusza obserwacji),
2. test pedagogiczny (inaczej test wiadomości i umiejętności szkolnych – z wykorzystaniem, np. karty pracy dla ucznia),
3. wywiad (czyli po prostu rozmowa – z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu),
4. ankietę (przeprowadzenie ankietowanie wśród interesującej nas grupy respondentów – z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety),
5. analizę dokumentów (z wykorzystaniem arkusza analizy).

Żaden przepis aktualnie obowiązującego prawa oświatowego nie reguluje sposobu dokumentowania monitorowania realizacji podstawy programowej w szkole. Decyzję w tej sprawie podejmuje zawsze dyrektor. Przeprowadzone w ramach nadzoru pedagogicznego działania powinny dostarczyć rzetelnej informacji o procesach zachodzących w szkole. W związku z tym dyrektor powinien dysponować m.in. następującym dokumentami:

1. planem nadzoru pedagogicznego z określonymi w nim działaniami w zakresie monitorowania stopnia realizacji podstawy programowej, a także informacjami zawierającymi jego realizację, m.in. protokoły zebrań rady pedagogicznej, sprawozdanie z jego realizacji, itp.
2. szkolnym zestawem programów nauczania uwzględniającym całość podstawy programowej kształcenia ogólnego lub/i kształcenia w zawodach szkolnictwa branżowego ustalonej dla danego etapu edukacyjnego, a także oświadczeniami nauczycieli potwierdzającymi uwzględnienie przez nich w opracowanym programie nauczania całości podstawy programowej z poszczególnych zajęć edukacyjnych oraz stopień realizacji podstawy programowej na przydzielonych im zajęciach w poszczególnych latach szkolnych i na koniec całego cyklu edukacyjnego,
3. dokumentami o charakterze kontrolnym, tj. świadczącymi o prowadzeniu przez kadrę kierowniczą kontroli dzienników lekcyjnych, obserwacji zajęć edukacyjnych, a także potwierdzającymi prowadzenie analizy wyników klasyfikacji, sprawdzianów i egzaminów zewnętrznych oraz diagnoz i egzaminów próbnych,
4. dokumentami potwierdzającymi prowadzenie przez wszystkich nauczycieli analiz osiągnięć:

• • dydaktycznych (bieżących, sumujących),
  • wynikających z indywidualnych predyspozycji i uzdolnień (np. artystycznych, sportowych),
  • związanych z działalnością społeczną,
  • pojedynczych uczniów związanych z pokonywaniem własnych trudności i słabości (deficyty rozwojowe, specyficzne trudności w uczeniu się, frekwencja).

Powyższe zestawienie zawiera tylko przykładowe dokumenty związane z monitorowaniem realizacji podstawy programowej w szkole, a aby usystematyzować podejmowane działania warto wprowadzić w szkole, placówce oświatowej procedurę jej monitorowania – zapewni to czytelność działań podejmowanych przez dyrektora i będzie też swego rodzaju drogowskazem dla nauczycieli.

Pamiętając zatem, że głównym celem kształcenia jest nabywanie przez wszystkich uczniów wiedzy i umiejętności określonych w podstawie programowej, to gwarantem osiągnięcia zamierzonego celu będzie jej (podstawy programowej) pełna realizacja. 

Podstawa prawna:

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (Dz.U. 2017 poz. 356 z poźn. zm)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 16 maja 2019 r. w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach szkolnictwa branżowego oraz dodatkowych umiejętności zawodowych w zakresie wybranych zawodów szkolnictwa branżowego (Dz.U. 2019 poz. 991)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie wymagań wobec szkół i placówek (Dz. U. z 2017 poz. 1611 z późn. zm.)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz.U. 2017 poz. 1658 z późn. zm.)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz. U. z 2019 poz. 639)

Bożena Browarczyk

28-08-2019