Każdego roku w Polsce rozpoczyna naukę kilka milionów dzieci i młodzieży. Według danych z bazy uczniowie szkół w roku 2021, w roku szkolnym 2021/2022 było ich prawie 5,5 miliona. Każdy z tych uczniów wkracza w progi szkoły z własną, w zależności od wieku, krótszą lub dłuższą historią rodzinną. Nie zawsze wiąże się ona ze szczęśliwym dzieciństwem. W tej wielkiej liczbie rodzin zdarzają się rodzinny dysfunkcyjne, często obciążone problemem alkoholowym. Nic więc dziwnego, że uczniowie wywodzący się z takiego środowiska rodzinnego przychodzą do szkoły z licznymi problemami, trudnymi do rozpoznania emocjami i zachowaniami. Regułą jest, że utrudnia im to naukę i funkcjonowanie w środowisku szkolnym. Z tego powodu tak ogromne znacznie ma umiejętna obserwacja ich zachowania przez wszystkich nauczycieli podczas zajęć i przerw śródlekcyjnych. Do podjęcia takich działań obligują nauczycieli przepisy ustawy Prawo oświatowe, które już w art. 1 stanowią, że system oświaty zapewnia w szczególności m.in. wspomaganie przez szkołę wychowawczej roli rodziny oraz opiekę uczniom pozostającym w trudnej sytuacji materialnej i życiowej. Niepokój każdego pedagoga powinna wzbudzać sytuacja, gdy dziecko jest zaniedbane, często nieprzygotowane do zajęć, lękliwe. Uwagę pedagogów powinna zwrócić również niechęć ucznia do przebierania się w strój sportowy na zajęciach wychowania fizycznego czy też widoczne ślady na ciele, które mogą świadczyć o tym, że dziecko padło ofiarą przemocy fizycznej. Nierzadko okazuje się, że ma to miejsce w środowisku rodzinnym. Wyżej wymienione przesłanki stanowią podstawę do zastosowania procedury „Niebieskich Kart” (często zdarza się, że używa się tej nazwy w liczbie pojedynczej jako „Niebieska Karta”). Szczegółowy tryb postępowania w tej sprawie określony został w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta” (Dz. U z 2011 r. nr 209 poz. 1245). Procedura „Niebieskich Kart” została wprowadzona w celu przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Pierwotnie podmiotem zobowiązanym do jej stosowania była Policja. Nowelizacja ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie spowodowała, że obowiązkiem wszczęcia procedury zostały objęte również jednostki systemu oświaty. Wszczęcie procedury następuje poprzez wypełnienie formularza Niebieska Karta – A stanowiącego załącznik do ww. rozporządzenia.
Najogólniej rzecz biorąc „Niebieskie Karty” to zespół czynności podejmowanych i realizowanych przez przedstawicieli upoważnionych podmiotów, w tym szkół i placówek.
W tej sytuacji można zastanawiać się, kto wszczyna procedurę, czy nauczyciel, który podejrzewa stosowanie przemocy wobec dziecka, czy może ośrodek pomocy społecznej lub Policja, jako podmioty również uprawnione i zarazem zobowiązane do prowadzenia procedury „Niebieskie Karty”? Ani ustawa ani rozporządzenie w sprawie ww. procedury nie rozstrzygają w sposób wyraźny tej kwestii. Przyjąć należy, że wszcząć postępowanie powinien ten podmiot, który jako pierwszy zauważy problem przemocy w rodzinie. Jeśli nawet okaże się, że formularz Niebieska Karta – A został wypełniony przez różne podmioty, to weryfikacji dokona przewodniczący zespołu interdyscyplinarnego, do którego wpływają wypełnione formularze.
Nie wystarczy zatem do uruchomienia Procedury informacja np. od sąsiada rodziny, że dziecko jest poddawane w domu rodzinnym przemocy. Obowiązkiem nauczyciela, najczęściej wychowawcy lub pedagoga szkolnego, jest wnikliwa obserwacja dziecka, która pozwoli stwierdzić, czy doniesienie jest uprawdopodobnione i czy w związku z tym zachodzi uzasadnione podejrzenie zaistnienia przemocy w rodzinie. Zgłoszenia może dokonać również samo dziecko lub członek rodziny. Jeśli tak się stanie należy wszcząć procedurę „Niebieskie Karty”, W tym celu wypełnienia się formularz „Niebieska Karta – A” i odbywa się to obecności osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie. Może się zdarzyć, że dziecko dotknięte przemocą domową, często kierowane lękiem przed konsekwencjami, nie zgadza się na współpracę w ramach procedury. Nie wstrzymuje to jednak działań interwencyjnych, ponieważ pomoc podjęta na podstawie procedury „Niebieskie Karty” nie wymaga zgody osoby dotkniętej przemocą w rodzinie. Zgodnie z § 5 ust. 1 – 3 przywołanego wyżej rozporządzenia, w przypadku podejrzenia stosowania przemocy w rodzinie wobec dziecka, czynności podejmowane i realizowane w ramach procedury przeprowadza się w obecności rodzica, opiekuna prawnego lub faktycznego. Jeżeli osobami, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują przemoc w rodzinie wobec dziecka, są rodzice, opiekunowie prawni lub faktyczni, działania z udziałem dziecka przeprowadza się w obecności pełnoletniej osoby najbliższej w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. — Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.2). Osobą najbliższą w rozumieniu tych przepisów są w przypadku dziecka przede wszystkim dziadkowie lub rodzeństwo. W miarę możliwości działania z udziałem dziecka, co do którego istnieją podejrzenia, że jest dotknięte przemocą w rodzinie prowadzone powinny być z udziałem psychologa szkolnego. Nie można zatem dopuścić do sytuacji, w której dziecko podczas wypełniania formularza „Niebieska Karta – A” zostanie pozbawione opieki osoby bliskiej, jest to szczególny obowiązek szkoły. Należy również postarać się o to, by wszystkie podejmowane w szkole działania były prowadzone w odpowiedniej atmosferze i nie narażały dodatkowo dziecka na przykre doznania. Dziecko powinno mieć zaufanie do swoich rozmówców i czuć się bezpiecznie. Ponadto musi mieć pewność, że ani sprawca ani osoby trzecie (uczniowie, nauczyciele, inni pracownicy czy rodzice dzieci uczęszczających do szkoły) nie słyszą prowadzonej z nim rozmowy, a przede wszystkim, że informacje te nie będą w przyszłości takim osobom udostępniane.
W powyższej sytuacji można mieć wątpliwości, kto z pracowników szkoły powinien prowadzić rozmowy i wszczynać procedurę nauczyciel, psycholog czy dyrektor szkoły? Tej kwestii nie rozstrzygają zapisy ani ww. ustawy ani rozporządzenia. Należy więc w każdej z szkole wypracować system, który wskaże sposób postępowania. Nie ma co do tego wątpliwości, że w obecnej sytuacji, gdy w każdej szkole jest zatrudniony psycholog i pedagog specjalny, to właśnie te osoby, ze względu na ich merytoryczne przygotowanie, powinny prowadzić czynności związane z procedurą.
Po wypełnieniu formularza „Niebieska Karta – A” osobie dotkniętej przemocą w rodzinie, przekazuje się formularz „Niebieska Karta – B”, które zawiera pouczenie. Jeżeli osobą dotkniętą przemocą w rodzinie, jest dziecko, pouczenie przekazuje się rodzicowi, opiekunowi prawnemu lub faktycznemu albo osobie, która zgłosiła podejrzenie stosowania przemocy w rodzinie. Pouczenia nie przekazuje się osobie, wobec której istnieje podejrzenie, że stosuje przemoc w rodzinie. Jeżeli podejrzanym o stosowanie przemocy w rodzinie jest jeden z rodziców dziecka, to powyższy formularz należy przekazać jedynie drugiemu z rodziców.
Natomiast wypełniony formularz „Niebieska Karta – A” przekazuje się do przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego działającego w gminie, którego powołuje wójt, burmistrz albo prezydent miasta. Powinno to nastąpić niezwłocznie, lecz nie później niż w terminie 7 dni od wszczęcia procedury, pozostawiając w szkole kopię przekazanego formularza.
Kolejne czynności procedury opisane w rozporządzeniu, w tym wypełnianie formularzy „Niebieska Karta C i D” przeprowadzane są przez członków zespołu interdyscyplinarnego i grup roboczych.
Omawiając powyższą tematykę można jeszcze zastanowić się nad sytuacją, gdy osobą, co do której zachodzi uzasadnione podejrzenie, że sprawcą przemocy jest nauczyciel, co spowodowało objęcie go procedurą „Niebieskie Karty”. Czy w takiej sytuacji nadal może pracować w szkole?
Analiza obowiązujących przepisów prowadzi do wniosku, że o ile nie doszło do prawomocnego skazania, a jedynie nastąpiło wszczęcie procedury „Niebieskie Karty” nie ma powodów do zwolnienia nauczyciela. Zgodnie bowiem z art. 10 ust. 5 pkt 4 Karty Nauczyciela na stanowisku nauczyciela można zatrudnić kogoś, kto nie był skazany prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe. Oczywiście wszczęcie tego rodzaju procedury może w praktyce doprowadzić do przeprowadzenia także procesu karnego, oskarżenia sprawcy przemocy i wreszcie jego prawomocnego skazania. Wówczas prawomocne skazanie nauczyciela za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe jest według art. 26 ust. 1 pkt 3 Karty Nauczyciela przesłanką wygaśnięcia stosunku pracy.
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (tekst jedn.: Dz. U. z 2021 r. poz. 1249),
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (tekst jedn.: Dz. U z 2022 r. poz. 1138 z późn. zm.),
- Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury "Niebieskie Karty" oraz wzorów formularzy "Niebieska Karta" (Dz. U z 2011 r. nr 209 poz. 1245).
Bożena Browarczyk
1-03-2023
